Τα πρώτα βήματα της φιλοσοφίας

V1.1.5 : Νόμισμα και γλώσσα
Απομαγνητοφώνηση για το Mathesis ΦΛΣ, Ελένη Ξένου.

Μάθημα, Αρχαία ελληνική Φιλοσοφία:
"Από τον Θαλή στον Αριστοτέλη" - 2017

Καθηγητής: Βασίλης Κάλφας

Στην αρχαϊκή Ελλάδα, οι Έλληνες γράφουν με αλφαβητική γραφή. Τι σημαίνει αυτό: σημαίνει αφενός ότι η γραφή γίνεται εύκολη άρα γίνεται προσβάσιμη σε πολύ κόσμο, με λίγη δυσκολία, αρκεί να έχεις ένα καλό δάσκαλο ο οποίος θα σου μάθει να γράφεις περίπου με τον τρόπο που γράφουνε και σήμερα τα παιδιά (μαθαίνουν δηλ. σχετικά σύντομα να διαβάζουν και να γράφουν). Αυτό είναι αδιανόητο για τους παλιότερους πολιτισμούς οι οποίοι δεν γράφαν αλφαβητικά αλλά γράφανε με μία γραφή, ιερογλυφική τη λέμε, όπως να την πούμε, όπου κάθε σύμβολο παριστάνει μια λέξη. Αν σκεφτείτε ότι οι λέξεις μιας γλώσσας είναι άπειρες χρειάζεσαι και άπειρα σύμβολα.
Επομένως για να μάθεις να γράφεις και να διαβάζεις χρειάζεται μια σκληρή παιδεία η οποία λογικά απευθύνεται σε ελάχιστους. Συνήθως είναι κτήμα των ιερέων οι οποίοι, κατά κάποιο τρόπο, είναι δίπλα στην πολιτική εξουσία, οπότε το να κρατάς τα αρχεία τα γραπτά, κρατάς και μια εξουσία. Στη Βαβυλώνα, ας πούμε, όπου η γραφή, εκτός από το ότι δεν ήταν αλφαβητική, ήταν και σε δύσκολο υλικό γραμμένη, δηλ. σε βράχους, η σφηνοειδής, λεγόμενη, γραφή, τα εννέα δέκατα των κειμένων που έχουν σωθεί και ακόμα δεν έχουν διαβασθεί, διότι λένε πως πρέπει να πάψουν οι ασσυριολόγοι να βρίσκουν καινούρια ευρήματα για να διαβάσουν αυτά που έχουνε, είναι άπειρα. Τα εννέα, ίσως λέω και λίγο, τα 99 στα 100, είναι πράξεις λογιστικές. Μια αυτοκρατορία χρειάζεται φόρους και αυτό που καταγράφει κάποιος, όταν η γραφή είναι δύσκολη και λίγοι την ξέρουνε, είναι αυτό που χρειάζεται κυρίως στην κεντρική εξουσία. Είναι προφανές ότι στην κεντρική εξουσία χρειάζεται περισσότερο η καταγραφή των φόρων, για να μπορεί ακριβώς η αυτοκρατορία να συλλέξει πόρους, από την καταγραφή ποιημάτων, θεωριών, μύθων, κτλ. Στην αρχαϊκή λοιπόν Ελλάδα, οι Έλληνες βρέθηκαν μ' ένα μεγάλο πλεονέκτημα σε σχέση με τους προηγούμενους πολιτισμούς. Η γραφή πια είχε γίνει εύκολη πράγμα που σημαίνει ότι ένα παιδί, με την κατάλληλη διδασκαλία, στα πρώτα χρόνια της μαθητείας του, μπορούσε να μάθει και να διαβάζει. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι επεκτάθηκε η εγγραματοσύνη σε πολύ υψηλούς βαθμούς. Ακόμα και στην κλασσική Αθήνα του 5ου αι. οι ιστορικοί λένε ότι δεν πέρασε το 10% η εγγραματοσύνη, δηλ. οι άνθρωποι που μπορούσανε να γράφουν και να διαβάζουν. Αλλά κι αυτό το 10%, συγκρινόμενο με τις προηγούμενες περιόδους και τους προηγούμενους πολιτισμούς, είναι πολύ σημαντικό νούμερο. Αυτό επέτρεψε, πάλι την ίδια εποχή, αργότερα απ' αυτήν που μιλάμε δηλ. έναν αιώνα περίπου, στα μέσα προς τα τέλη του 5ου αι., να κυκλοφορούν βιβλία στην Αγορά της Αθήνας, που σημαίνει ότι υπάρχει ένα κοινό το οποίο όχι απλώς γράφει αλλά εκδίδει, κατά κάποιο τρόπο, τα βιβλία του και υπάρχει κι ένα κοινό που αγοράζει τα βιβλία και αυτό, μπορείτε να καταλάβετε με την εξέλιξη της φιλοσοφίας όπως την ξέρουμε, πόσο σημαντικό ήταν για να διαμορφώνονται θεωρίες, να κριτικάρονται θεωρίες, να υπάρξει δηλ. ένας ουσιαστικός διάλογος ανάμεσα σε φιλοσοφικά συστήματα.

Υπάρχει ωστόσο κι ένα άλλο χαρακτηριστικό, ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό της αλφαβητικής γραφής, στο οποίο θέλω να δώσω αρκετή σημασία γιατί νομίζω ότι συνδέεται με την αντίστοιχη λειτουργία της φιλοσοφικής σκέψης. Η απόφαση, δεν ξέρω ποιος την παίρνει αυτή, δεν υπάρχει συνήθως ιδρυτής μίας γραφής ή μίας γλώσσας, η συλλογική έστω απόφαση να αναπαραστήσουμε τους ήχους μίας γλώσσας η οποία είναι πολύπλοκη και άπειρη(!) θα έλεγε κανένας, μ' ένα συγκεκριμένο μετρήσιμο σύνολο συμβόλων, 24 γράμματα ας πούμε στη Νέα Ελληνική γλώσσα (περίπου τα ίδια και στην Αρχαία Ελληνική), εικοσιτέσσερα λοιπόν γράμματα, θεωρούμε και τα καταφέρνουν όπως δείχνει η πράξη, να αναπαραστήσουν γραφικά όλους τους ήχους της γλώσσας. Αυτό είναι δηλαδή μια μορφή υποκατάστασης του πολύπλοκου και χαώδους με το απλό και μετρήσιμο. Θα προσπαθήσω να δείξω στη συνέχεια όταν θα πάμε στη Φιλοσοφία, το υπαινίχθηκα ήδη και ως τώρα, ότι κάτι ανάλογο κάνει κι ο φιλόσοφος. Έτσι, απ' το χάος των εμπειριών μας, προσπαθούμε με λίγα «σύμβολα», που εκεί είναι έννοιες και δεν είναι γράμματα, είναι ενδιαφέρον η λέξη «στοιχείο» ας πούμε...που είναι σημαντική λέξη στην Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, αρχικά σημαίνει το γράμμα της αλφαβήτου. Και πιθανόν, αν το καθιέρωσε ο Εμπεδοκλής ή μετά τον Εμπεδοκλή, είναι να εμπεριέχει και αυτό το στοιχείο. Δηλαδή το ελάχιστο, μη αναγώγιμο συστατικό της σκέψης και το ελάχιστο μη αναγώγιμο συστατικό της γλώσσας. Αυτές λοιπόν οι δύο λειτουργίες θα μπορούσε να τις σκεφτεί κανένας σαν παράλληλες λειτουργίες. Και ίσως θα άξιζε να επισημάνει κανείς ότι την ίδια λειτουργία και την ίδια εποχή επιτελεί και το νόμισμα στην Αρχαία Ελλάδα.
Το νόμισμα είναι πιο καινούργια ιστορία στους πολιτισμούς. Είναι μεταγενέστερn του αλφαβήτου, ας πούμε. Γύρω στον 6ο με 7ο αιώνα, ακριβώς στην εποχή που συζητάμε, καθιερώνεται και εξαπλώνεται η ανταλλαγή μέσω νομισμάτων. Και πάλι δεν είναι ελληνική εφεύρεση, πιθανότατα ξεκινάνε λένε οι Ιστορικοί πάλι, απ' τη Λυδία της Μικράς Ασίας, άρα πολύ κοντά στη Μίλητο για την οποία συζητούσαμε, αλλά η ελληνική οικονομία από ένα σημείο και μετά στηρίζεται καθαρά στο νόμισμα. Τι είναι το νόμισμα αν το σκεφτεί κανένας; Είναι πάλι μια υποκατάσταση του προϊόντος και της αξίας του, η οποία κανονικά καθορίζεται απ' τις ανάγκες των ανθρώπων, και λογικά η οικονομία ξεκίνησε ως ανταλλακτική οικονομία, θα σου δώσω ένα κιλό ρύζι για να μου δώσεις ένα αγγείο ή έναν αμφορέα... και κάποια στιγμή, για να διευκολυνθεί αυτή η ανταλλαγή, και οι Έλληνες έπαιξαν μεγάλο ρόλο σ' αυτήν τη διαδικασία διότι ακριβώς ήταν ο κυρίαρχος εμπορικός λαός της εποχής, υποκαθιστούν την ανταλλακτική οικονομία με την νομισματική. Αρχικά το νόμισμα θα 'πρεπε να έχει περίπου την ίδια αξία με το προϊόν, εξ ου και τα νομίσματα είναι από πολύτιμα μέταλλα. Κάποια στιγμή όμως, καταλαβαίνουν ότι περισσότερη σημασία από την αξία σε χρυσάφι, σε άργυρο ή σε οτιδήποτε, έχει η σφραγίδα που θα έχει επάνω το νόμισμα. Αν είναι δηλαδή των Αθηνών η σφραγίδα ή των Συρακουσών ή άλλων μεγάλων εμπορικών πόλεων της εποχής, οπότε, το ίδιο το υλικό απ' το οποίο φτιάχνεται το νόμισμα δεν έχει και τόσο μεγάλη σημασία. Δε λέω ότι ξεφεύγουμε ποτέ. Ένα χρυσό νόμισμα πάντα είναι πιο σημαντικό από ένα χάλκινο νόμισμα. Αλλά και ένα χάλκινο νόμισμα δεν έχει την ευτελή αξία του χαλκού που αντιπροσωπεύουν τα 2-3 γραμμάρια του νομίσματος, έχει πολύ μεγαλύτερη αξία αρκεί να γράφει επάνω ότι είναι ... τόσοι οβολοί, ή αργότερα πολυτιμότερα, δραχμές και τα λοιπά. Τι είναι λοιπόν το νόμισμα; Ίδιο φαινόμενο νομίζω, με το γράμμα της αλφαβήτου. Προσπαθούμε να υποκαταστήσουμε το πολύπλοκο με το απλό. Μη φανταστείτε ότι αυτά που λέω έχουν περάσει από το μυαλό κανενός ο οποίος καθορίζει την εξέλιξη της σκέψης και του πολιτισμού της Αρχαίας Ελλάδας, έτσι; Αυτά είναι φαινόμενα που γίνονται αυθόρμητα θα 'λεγε κανείς. Ευτυχώς δεν είμαι γενικός ιστορικός ώστε να προσπαθήσω να αναγάγω όλες τις εξελίξεις σε μια αρχή, προσπαθώ να δω και νομίζω πως αυτό έχει σημασία στην Ιστορία της Φιλοσοφίας, τις εξελίξεις, τις σκέψεις απ' τη μια μεριά και της κοινωνίας, των σχέσεων, των κρατών, των πόλεων κρατών από την άλλη μεριά και να δω ομολογίες/αναλογίες. Όχι γενετικά φαινόμενα. Τα μεν δεν εξηγούν τα δε. Θα αναφέρω και μια θεωρία, είναι λίγο...πολύ γοητευτική, αρκεί να μη παρεξηγηθεί. Ένας Γερμανός ερμηνευτής, ιστορικός της Φιλοσοφίας πολύ σημαντικός, στο μέσον του 20ου αιώνα, ο Bruno Snell, έχει μεταφραστεί και το βιβλίο του στα Νέα Ελληνικά, διατύπωση την γοητευτική θεωρία ότι η Αρχαία Ελληνική γλώσσα, όχι γραφή πια, γλώσσα, ήταν κατά κάποιο τρόπο έτοιμη για την φιλοσοφία. Γιατί; Γιατί, ήταν η μόνη γλώσσα εκείνης της εποχής που περιείχε το "οριστικό άρθρο". Το: ο, η, το, που λέμε στα Αρχαία και στα Νέα Ελληνικά. Αυτό που έγινε λοιπόν στη φιλοσοφία, ήταν ότι οι πρώτες φιλοσοφικές έννοιες στην ουσία παρήχθησαν απ' το οριστικό άρθρο, συνήθως το ουδέτερο του οριστικού άρθρου, στο "το" δηλαδή, μ' ένα επίθετο ή με ένα απαρέμφατο. Δηλαδή, είχε τη δυνατότητα το οριστικό άρθρο να σταθεροποιεί, γι' αυτό λέγεται και οριστικό το άρθρο αυτό, έναν ρηματικό ή επιθετικό τύπο ο οποίος είναι πιο ρευστός εκ φύσεως. Όταν πεις δηλαδή, "το πράττειν", όταν πεις "το αγαθό", όταν πεις "το νοείν", ... τι κάνεις; Απ' την πράξη, η οποία είναι μια ροή κατά κάποιον τρόπο, σταματάς/παγώνεις μέσω της γλώσσας και υποκαθιστάς όλες τις δυνατές ανθρώπινες πράξεις με το πράττειν. Δηλαδή πάλι, χρησιμοποιείς ένα όργανο που σου 'χει έτοιμο η γλώσσα κατά κάποιο τρόπο, -λογικά θα με ρωτήθηκε: αναπτύχθηκε η σκέψη πρώτα ή η γλώσσα, ευτυχώς δεν είμαι γλωσσολόγος, δεν μπορώ να το λύσω αυτό το θέμα, αλλά το είχανε στη γλώσσα της αρχαϊκής, υπάρχει στον Όμηρο δηλαδή αυτή η δυνατότητα-, να εκφράσουν το αφηρημένο, το σταθερό, αυτό που υποκαθιστά τα πολλά μέσω του οριστικού άρθρου. Λέω για το οριστικό άρθρο γιατί ας πούμε, ο Λατίνος λίγο αργότερα, -και δε λέω ότι δεν μπορεί να αναπτυχθεί φιλοσοφία στα λατινικά, το απέδειξαν οι σχολαστικοί με πάρα πολύ καλό τρόπο-, αν και είναι αλήθεια ότι στην αρχαία περίοδο η Φιλοσοφία δεν αναπτύχθηκε κυρίως απ' τους Λατίνους, αναπτύχθηκε από τους Έλληνες... Για να πει λοιπόν "το αγαθόν" ο Λατίνος θα πρέπει να πει "vita est bonum". Δεν έχει τον τρόπο να το παγώσει. Διστάζω να δώσω πολύ σημασία σ' αυτή τη θεωρία, συνήθως οι γοητευτικές θεωρίες είναι κι απλουστευτικές, γιατί δεν θέλω να δημιουργήσω την εντύπωση ότι η ελληνική γλώσσα έχει μία... ειδική μοίρα στο σύνολο των γλωσσών. Είναι ένα θέμα που κινδυνεύει στη σημερινή Ελλάδα να γίνει και λίγο σύνθημα υπεροχής, δεν είναι αυτή η πρόθεσή μου. Δεν ξέρω πώς αναπτύχθηκαν τα άρθρα στις αρχαίες γλώσσες, πάντως είναι γεγονός ότι γλωσσικά και στον γραπτό και στον προφορικό λόγο, είχε τη δυνατότητα τον 7ο αιώνα γι' αυτό το αναφέρω, η σκέψη να εκφραστεί με έναν ασφαλή και σταθερό τρόπο.


Bασίλης Κάλφας
Απομαγνητοφωνήτρια Lelou (Ελένη Ξένου)