Κοσμοθεωρίες

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ:

Αν με ρωτήσετε να σας πω με μία λέξη τι είναι αυτό που δημιουργεί την ανάγκη της σκέψης της ελευθερίας, θα σας απαντήσω μονολεκτικά: η νομισματική οικονομία.

(...) Όταν μιλάμε και αξιολογούμε ένα πολίτευμα, το αξιολογούμε στη σχέσης του μεταξύ της κοινωνίας των πολιτών και της πολιτικής. Σήμερα δηλαδή, εάν θέλουμε να αξιολογήσουμε ένα πολίτευμα, θα το αξιολογήσουμε -(όπως και να το πούμε)- με βάση τους οικονομικούς του μετανάστες; ή με βάση τη σχέση που υπάρχει μεταξύ αυτών που λέγονται πολίτες και στο πολιτικό σύστημα; Αυτό είναι που καθορίζει την έννοια της πολιτείας. Άλλοι, κατηγορούν τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ότι δεν ασχολήθηκαν επαρκώς και δεν κατήγγειλαν –αυτή είναι η αντίληψη- το γεγονός ότι η δημοκρατία είχε δουλεία. Μα, αν υπάρχει ένα μειονέκτημα –που θα το δούμε- της δημοκρατίας, δεν είναι η δουλεία. Είναι το γεγονός, που συνδυάζει τη δουλεία, ότι, ήταν πολιτικά δημοκρατία αλλά όχι οικονομικά. Το οικονομικό σύστημα παρέμεινε ολιγαρχικό. Και γι’ αυτό υπήρξε η συνδρομή της οικονομικής μετανάστευσης, για να καλύψει το κενό. Επομένως, η συλλογιστική για την έννοια της συμμετοχής για τον ορισμό της δημοκρατίας και όλα αυτά, έχουν να κάνουν πρωταρχικά με την πολιτεία, το κράτος, μέσα στο κράτος με το είδος της πολιτείας, άρα της σχέσης μεταξύ πολιτικού συστήματος, πολιτικής και, κοινωνίας και όχι με οτιδήποτε άλλο. Και εδώ, μπορεί να αξιολογήσει κανείς τις αδυναμίες. Γιατί όταν μιλάμε για δημοκρατία ή για οποιοδήποτε άλλο πολίτευμα, δεν εξαϋλώνουμε τη σκέψη μας για να δείξουμε ότι αυτό είναι το ιδανικό κι εκείνο όχι. Καταγράφουμε το φαινόμενο. Λέμε: αυτό είναι δημοκρατία, αυτό είναι αντιπροσώπευση, αυτό είναι μοναρχία και, ο καθένας ως πολίτης επιλέγει. Αυτό που δεν επιτρέπεται είναι, να αναιρεί το περιεχόμενο και την ουσία του πράγματος. Από εκεί και πέρα, εάν θέλουμε στον ιστορικό χρόνο να κρίνουμε ένα πολίτευμα, θα πούμε, το σημερινό –παραδείγματος χάρη- είναι εκλόγιμη μοναρχία, (είναι δηλαδή μία μοναρχευομένη ολιγαρχία, ένα αυστηρά πρώιμο πολιτικό σύστημα μοναρχευομένης ολιγαρχίας), αλλά, είναι ανώτερο από αυτό που είχε η πόλη εκείνη την εποχή. Όπως και η ατομική ελευθερία και τα αγαθά που απολαμβάνουμε σήμερα, είναι ανώτερα από αυτά εκείνης της εποχής. Αλλά αυτό, δεν το κάνει ανώτερο συνολικά και να πούμε ότι είναι και ανώτερο της δημοκρατίας. Διότι δεν περιέχει τα στοιχεία της δημοκρατίας για να συγκριθεί με τη δημοκρατία. Αντιλαμβάνεσθε δηλαδή, ότι, ένα ποσοτικό γεγονός, που είναι η μεγάλη κλίμακα του κράτους έθνους, που κινητοποίησε αυτά τα οποία κινητοποίησε σήμερα, κινητοποιεί στο πεδίο της τεχνολογίας και λοιπά και των αγαθών που μπορεί να δημιουργήσει το ποσοτικό αυτό γεγονός, δεν κρίνεται σε παραλληλία με το αντίστοιχο γεγονός της πόλης, αλλά, ως ποσοτική παράμετρος του σημερινού κράτους συνολικά με το συνολικό κράτος στο τότε, για να απορριφθεί το σύνολα. Είναι δύο διαφορετικά πράγματα η κλίμακα και η ανθρωποκεντρική εξέλιξη μέσα στην κλίμακα. Με άλλα λόγια, για να κατανοήσουμε τη δημοκρατία ή οποιοδήποτε άλλο, όπως και τις διακρατικές σχέσεις του Θουκυδίδη, της δημοκρατίας και της ολιγαρχίας της εποχής, αυτό που απαιτείται, είναι να έχουμε συνείδηση του χρόνου μας. Συνείδηση του χρόνου, σημαίνει, συνεκτίμηση των φαινομένων, τα οποία παραδείγματος χάρη σε επίπεδο των χρήσεων της πολιτικής ως δύναμης ή του πολιτικού συστήματος, δημιουργούν, για να έχουμε ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Στις διακρατικές σχέσεις ή στις εσωτερικές σχέσεις. Πάντως, η δημοκρατία όπως και κάθε άλλο πολίτευμα, κρίνεται, όχι απ’ τις διακρατικές σχέσεις -όπως είπαμε- που εφαρμόζει, αλλά απ’ το, την σχέση κοινωνίας και πολιτικής που διαμορφώνεται μέσα σε κάθε κράτος, η δημοκρατία έχει συγκεκριμένο χρόνο, δεν εμφανίζεται στις απαρχές της συγκρότησης της γέννησης του ελεύθερου ανθρώπου αλλά στην ολοκλήρωσή του, και έχει μια συγκεκριμένη και αλληλένδετη με τη βιολογία του κοινωνικού φαινομένου των ανθρώπων εξελικτική διαδρομή.

Να δούμε τώρα λοιπόν, πως αυτά τα οποία αντλούμε απ’ τον Θουκυδίδη και τα οποία επίσης αντλούμε κι απ’ τους άλλους στοχαστές της αρχαιότητας, που μας διαβεβαιώνουν ότι, δεν ήταν εφικτό και μάλλον ήταν αδιανόητο να σκεφθούμε τη δημοκρατία όταν πρωτογεννήθηκαν οι εν ελευθερία κοινωνίες στην πόλη (στους κρητομυκηναϊκούς χρόνους και μετά, ιδίως απ’ τον 8ο- 7ο αιώνα), δεν ήταν δυνατόν τότε να έχουμε δημοκρατία, αλλά την έχουμε στην εποχή που κατελήφθησαν οι μοναρχίες, κατελήφθη το αντιπροσωπευτικό σύστημα και, οδηγηθήκαμε στην ολοκλήρωση του κρατοκεντρισμού πριν από την μετάβαση στην οικουμένη. Σ’ αυτή λοιπόν την περίοδο, η δημοκρατία, θα μας πει ο Αριστοτέλης, είναι ένα γεγονός το οποίο όχι μόνο δεν μπορεί να ανατραπεί, αλλά είναι τόσο καθολικά στον ελληνικό κόσμο διαδεδομένο, που είναι αδιανόητο να σκεφθούμε ότι μπορεί να επιβληθεί ένα άλλο πολιτικό σύστημα. Κυρίαρχη πραγματικότητα. Πόσο διάστημα έχουμε απ’ την εποχή του Δράκοντα (7ο, αρχές 6ου αιώνα) μέχρι τον 5ο- 4ο αιώνα; Αυτό μας δείχνει την βιολογική διαδρομή απ’ την κληρονομική μοναρχία στην τελική δημοκρατία της πόλης-κράτους. Βέβαια, επειδή, ακούμε στις ειδήσεις αυτές τις μέρες ότι η Αγγλία γιορτάζει και πανηγυρίζει για την βασίλισσά της, ας θέσουμε το ερώτημα με απλούς όρους: πώς γίνεται να είναι ένα πολίτευμα κατά το ήμισυ κληρονομικό ή δοτό (όπως είναι η βουλή των λόρδων) και, να είναι συγχρόνως δημοκρατία; Η απάντηση που δίνουν εδώ είναι ακριβώς αυτή που υπαινίχθηκα πριν. Ότι λέει δεν είναι, αλλά, το θέλει ο λαός. Η επόμενη απάντηση σ’ αυτήν την απάντηση, είναι ότι και τη φεουδαρχία στη βαθιά της εποχή, στην πιο ακραία εκδοχή της στη Δύση, ήταν απολύτως νομιμοποιημένο και το ήθελε ο λαός γιατί δεν είχε άλλη παράσταση· ως να δει τα καινούργια φαινόμενα. Θα αρκούσε να είναι πιο εγκρατής στην μεταχείρισή του, του δουλοπάροικου, ο φεουδάρχης, για να είναι πάρα πολύ ικανοποιημένος ο δουλοπάροικος. Αυτό δεν το κάνει δημοκρατικό. Η σχέση· το σύστημα είναι εκείνο.

Για να δούμε λοιπόν, πώς θα ορίσουμε τη δημοκρατία; Προσέξτε! Η δημοκρατία, δεν είναι αυτοσκοπός. Όταν λέω και επιμένω να λέω ότι δεν είναι αυτοσκοπός, θέλω να δείξω ότι, η δημοκρατία, είναι μία πολιτεία που θεσμικά έρχεται να πραγματοποιήσει το σκοπό για τον οποίο προορίζεται. Ο σκοπός των κοινωνιών εν ελευθερία, είναι η ελευθερία. Είναι άλλο ζήτημα βεβαίως –που δεν μπορούμε να το εξετάσουμε εδώ- το γεγονός ότι, η ελευθερία δεν είναι μια μεταφυσική έννοια. Δεν είναι κάτι δηλαδή που έρχεται στο μυαλό μας κάποια στιγμή επειδή σκεφτόμαστε και κάνουμε προβολές ή διατυπώνουμε σκέψεις για το τι θέλουμε και τι όχι. Η ελευθερία είναι κάτι το οποίο κάποιοι παράγοντες, κάποιες παράμετροι τη δημιουργούν. Γι’ αυτό και λέμε διαπιστωτικά ότι, το μεγαλύτερο διάστημα της ιστορίας της ανθρωπότητας -και μάλιστα, αν αφαιρέσουμε τον ελληνικό κόσμο του συνόλου της ανθρωπότητας ουσιαστικά- ήταν διάστημα μη ελευθερίας. Δηλαδή, είτε φεουδαλικής καθαρά, είτε κρατικής δεσποτείας μιας άλλης εκδοχής της φεουδαρχίας. Δουλοπάροικους παρήγε. Και, αυτοί οι δουλοπάροικοι, δεν συγκροτούν, δεν μπορούν να εγγραφούν σε καθεστώς ελευθερίας. Επομένως, η ελευθερία, κάποια στιγμή από κάποιους παράγοντες δημιουργείται. Αν με ρωτήσετε να σας πω με μία λέξη τι είναι αυτό που δημιουργεί την ανάγκη της σκέψης της ελευθερίας, θα σας απαντήσω μονολεκτικά: η νομισματική οικονομία. Απλουστεύω, αλλά για να γίνει κατανοητό. Όπου εμφανίζεται η νομισματική οικονομία και κυριαρχεί, (όχι μια οκά χρυσό για να πάρω αντίστοιχα προϊόντα, το νόμισμα, αυτό που το βλέπουμε στον ελληνικό κόσμο να παράγεται πρώτα στην Αίγινα και μετά στον υπόλοιπο όπως και στην Ινδία, στη Μικρά Ασία. Αν προσέξετε το σήμα που έχει η Άλφα Τράπεζα, στη σημαία της, είναι η μία όψη από το πρώτο νόμισμα που δημιουργείται στην Αίγινα). Η νομισματική οικονομία λοιπόν. Γιατί; Γιατί δημιουργεί τους όρους, να υπονομευθεί η φεουδαρχία. Δημιουργεί το ίδιο το νομισματικό σύστημα (το εμπόριο και η μεταποίηση), τις προϋποθέσεις το θεμέλιο, για να λειτουργεί ο άνθρωπος ως ελεύθερη οντότητα. Να κινείται, να πουλάει το εμπόρευμά του, να το παράγει, να φτιάχνει τσέπη και να έρχεται και το κράτος να του ζητάει φόρο/μερίδιο. Επομένως, αυτή η πρώτη αρχή και η εξέλιξη αυτής της αρχής της νομισματικής οικονομίας, είναι αυτή που δημιουργεί την διάδραση σε μία δυναμική σχέση, κατά την οποίαν το άτομο που μπαίνει σ’ αυτή τη διαδικασία, για να αντιμετωπίσει αυτόν που κατέχει το σύστημα της νομισματικής οικονομίας (που κάνει συσσώρευση πλούτου, που δανείζει και λοιπά), επιδιώκει να αντισταθμίσει την ισχύ του την οικονομική στη συνέχεια με τη συμμετοχή του στην πολιτεία. Τι συνέβη στην Αθήνα -(έχουμε τις πηγές, γιατί κι αλλού συνέβη)- μετά από μία στιγμή; Όταν η οικονομική μετανάστευση ήρθε σε μεγάλη ποσότητα/σε μεγάλο αριθμό στις ελληνικές πόλεις; Εκτοπίστηκε από την οικονομική εργασία, το άτομο· ο πολίτης. Και, βρέθηκε αντιμέτωπος με δύο ζητήματα. Πρώτον, πώς θα μπορέσει να συμμετάσχει στην οικονομική αναδιανομή αν δεν έχει δική του περιουσία, αν δεν έχει δική του επιχείρηση (αν δεν μπορέσει να ενσωματωθεί δηλαδή στην οικονομική διαδικασία ξανά με άλλο τρόπο) και, το δεύτερο στοιχείο αυτής της πραγματικότητας είναι, πώς θα μπορέσει να συμμετάσχει στην οικονομική αναδιανομή. Γιατί, όταν κανείς είναι άνεργος δε μπορεί να ζήσει. Πώς θα έχει τα χρήματα για να μπορεί να τα βγάζει πέρα; Αυτό λοιπόν το μείζον ζήτημα, -με τον απλό τρόπο που το διατυπώνω- τέθηκε, και, βεβαίως, ο τρόπος που αντιμετωπίστηκε ήταν πώς; Πολιτικά. Η οικονομία έτρεχε μέχρι τον Εύξεινο Πόντο, έφερνε από εκεί οικονομική μετανάστευση, η πολιτική όμως (το σύστημα), έμενε μέσα στην πόλη. Εκεί επεχείρησε ο πολίτης να αντισταθμίσει την δύναμη της οικονομίας. Γιατί, όπως είπαμε, το πολιτικό σύστημα πέραν τους κράτους, δεν υπάρχει. Και επομένως, η πολιτική αντιμετωπίζεται με όρους δύναμης. Εκεί θα κάνεις πόλεμο για να πάρεις τα αγαθά απ’ τον άλλον ή για να του επιβάλεις ένα καθεστώς που θα είναι αλληλέγγυο με εσένα και να έχεις επομένως να επωφεληθείς απ’ αυτό. Αλλά, μέσα στη χώρα, είσαι κύριος του εαυτού σου, μπορείς εκεί να επιβάλεις συσχετισμούς διαφορετικούς. Και αν είσαι μικρή χώρα δεν το μπορείς, αν είσαι μεγάλη όμως καταφέρνεις το σύστημα που θα επιβάλεις εσύ ως κοινωνία, να το αναπαραγάγεις και να το μεταφέρεις με όρους αλληλεγγύης και αλλού. Γι’ αυτό και η Αθήνα ως ηγεμόνας έκανε το δημοκρατικό σύστημα μία κυρίαρχη πραγματικότητα στον τότε κόσμο, ενώ αντιθέτως μία μικρή δύναμη που θα ήθελε να διαφοροποιηθεί και να έχει το δικό της σύστημα, δεν θα μπορούσε να αντεπεξέλθει. Γιατί θα της επέβαλαν τους νόμους. Σας θυμίζω τους Μηλίους και πολλούς άλλους. Επομένως, σκοπός της δημοκρατίας είναι η ελευθερία. Αλλά όμως, σκοπός μιας πολιτείας, ας πούμε της εκλόγιμης μοναρχίας, είναι επίσης η ελευθερία. Κατά τι διαφέρει λοιπόν η ελευθερία ως σκοπός σε μια εκλόγιμη μοναρχία, (το επαναφέρω διαρκώς, στο σημερινό σύστημα, αν ρωτήσουμε κάποιον θα μας πει “είμαι ελεύθερος”), κατά τι διαφέρει λοιπόν αυτή η ελευθερία που πραγματοποιεί η εκλόγιμη μοναρχία από την ελευθερία που πραγματοποιεί η δημοκρατία; Διαφέρει στο μέγεθος της ελευθερίας. Η ελευθερία μία είναι. Αλλά έχει πολλά πεδία στα οποία θα εμπραγματωθεί. Παραδείγματος χάρη, στην εκλόγιμη μοναρχία, για να το απλουστεύσουμε, σήμερα εάν μιλήσουμε για ελευθερία, έχουμε επίγνωση για ποια ελευθερία μιλάμε; Σε ποιο πεδίο της ελευθερίας της ζωής μας είμαστε ελεύθεροι;

Στην προσωπική μας ζωή. Σε όλα τα άλλα πεδία στα οποία θα κινηθούμε, εκεί δηλαδή που συνάπτουμε συμβάσεις (πάμε να βρούμε δουλειά, υπογράφουμε μια σύμβαση με τον εργοδότη, δημόσιο ή ιδιωτικό), στην πολιτική, δεν συναποκομίζουμε το συμπέρασμα ότι είμαστε δούλοι. Κι αν μας το πει κάποιος θα ενοχληθούμε. Αλλά είμαστε δούλοι. Δεν είμαστε ελεύθεροι διότι, η έννοια της ελευθερίας ορίζεται ως αυτονομία! Είμαι αυτόνομος και όχι ετερόνομος. Αποφασίζω εγώ για τον εαυτό μου κι όχι κάποιος άλλος για εμένα. Όπου αποφασίζει κάποιος άλλος για εμένα -η πολιτική, η οικονομία, οπουδήποτε- συγκροτείται με όρους εξουσίας, άρα αυτό που λέμε σήμερα ότι, πολιτική ίσον η εξουσία, είναι ιδεολογικά περιγραφικό της σημερινής πραγματικότητας και όχι γενικότερα του πολιτικού φαινομένου -γιατί το πολιτικό φαινόμενο μπορεί να συγκροτηθεί με όρους όπως είπαμε ελευθερίας ή με όρους δύναμης- και για να έχει κανείς αυτονομία, αυτεξουσιότητα δηλαδή να ορίζει αυτός τα του προσώπου του κι όχι κάποιος άλλος, έχει πεδία εφαρμογής. Πεδία εμπραγμάτωσης. Προσωπική ζωή, κοινονικο-οικονομική ζωή, πολιτική ζωή. Η δημοκρατία λοιπόν, ορίζει την ελευθερία ως καθολικό διακύβευμα. Καθολική ελευθερία σημαίνει: στην ατομική/προσωπική μας ζωή, στην κοινονικο-οικονομική και στην πολιτική ζωή. Η ατομική ελευθερία σήμερα, όπως και στην εποχή του Σόλωνα μέχρι που έκανε την μεταρρύθμισή του, ήταν εύκολο να εξοικονομηθεί μέσα σε ένα σύστημα που μας διαφεύγει. Που το κατέχουν άλλοι. Αρκεί να μη μας στερούν –εκεί θα τεθεί το θέμα των ορίων της ατομικής μας ελευθερίας- να μη μας στερούν τα χρειώδη. Αυτά που συγκροτούν. Να μη μπαίνει μες το σπίτι μας με το έτσι θέλω κάποιος, να μη μας στερεί –όπως συμβαίνει με την κρίση- τα χρειώδη για να μη μπορούμε να αντεπεξέλθουμε στις στοιχειώδες ανάγκες της ζωής και ούτω καθεξής. Αλλά, ικανοποιείται αυτή η ατομική ελευθερία στην παρούσα κατάσταση. Δηλαδή στην μοναρχία· την εκλόγιμη, ή την αγγλική ή κληρονομική. Δεν ικανοποιείται η κοινωνικο-οικονομική και πολιτική ελευθερία. Τα πεδία δηλαδή όπου ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή, δημιουργεί συμβάσεις, δημιουργεί σχέσεις οι οποίες προϋποθέτουν την παραίτησή του απ’ την ελευθερία.

Εάν θέσουμε το ερώτημα, πώς πραγματοποιήθηκε η ελευθερία στο κοινωνικο-οικονομικό και πολιτικό πεδίο στην περίπτωση του ελληνικού κόσμου, θα διαπιστώσουμε ότι υπήρξαν δύο μεγάλες εποχές. Δύο μεγάλες περίοδοι αυτής της εξέλιξης· αυτής τη πραγματικότητας. Η μία έχει να κάνει –αναφέρομαι στην κοινωνική ελευθερία- έχει να κάνει με την κλασική εποχή και η άλλη, ανάγεται στον άγνωστο τόπο και στον άγνωστο χρόνο της δημοκρατίας που, υπερβαίνει την κλασική όπως λέγεται εποχή (δηλαδή τον κρατοκεντρισμό) και εισερχόμαστε στην περίοδο της οικουμένης. Εκεί έχουμε μία άλλη μεγαλειώδη διαδρομή της δημοκρατίας, η οποία στην πραγματικότητα γίνεται ένα κυρίαρχο καθεστώς που με διαφορετικό τρόπο έρχεται να ικανοποιήσει τις νέες ανάγκες που δημιουργούνται στον άνθρωπο. (...)

Γ. Κοντογιώργης - Ο Θουκυδίδης και η εποχή μας

Απόσπασμα απομαγνητοφώνησης. Ο Γιώργος Κοντογιώργης συνομιλεί με καίριες πτυχές του κορυφαίου έργου του Θουκυδίδη και επιχειρεί μια ανάγνωση της εποχής μας μέσα από αυτό. Η σειρά αυτή των διαλέξεων πραγματοποιήθηκε στο Ίδρυμα Β. & Μ. Θεοχαράκη (Ιανουάριο-Φεβρουάριο 2017).

Απομαγνητοφώνηση, Ελένη Ξένου.