Γιώργος Κοντογιώργης

Ο Ρήγας, η εποχή του και το μέλλον του σύγχρονου κόσμου - 18.6.2016

Ομιλία του Ομότιμου Καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης και πρώην Πρύτανη του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Γιώργου Κοντογιώργη με θέμα «Ο Ρήγας, η εποχή του και το μέλλον του σύγχρονου κόσμου», η οποία έγινε στις 18.6.2016, στο πλαίσιο Ημερίδας - Αφιερώματος στη διαχρονικότητα της σκέψης και των μηνυμάτων του Ρήγα Βελεστιλνή με θέμα «Ρήγας, ο οικουμενικός Έλληνας», που διοργάνωσε το Ιστορικό Αρχείο - Μουσείο Ύδρας.

Η απομαγνητοφώνηση της ομιλίας έγινε από την Ελένη Ξένου.

Γιώργος Κοντογιώργης:

Ο Ρήγας σήμερα, εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται υπό μία διπλή οπτική -αν θέλετε. Η μία για το γεγονός ότι ήταν ένας εμπνευστής της επαναστατικής λύσης του ελληνικού προβλήματος, της εθνικής ανεξαρτησίας και, ο άλλος, για το γεγονός –όπως διατείνονται- ότι ήταν ένας μεταπράτης των ιδεών του Διαφωτισμού (των δυτικοευρωπαϊκών ιδεών).

Θα ερωτηθώ, εάν το ελληνικό παράδειγμα προσφέρεται για διαφορετική εξέταση. Ξέρετε, η μετάβαση στη νεότερη εποχή (στην νεωτερικότητα όπως λέγεται) είχε δύο δρόμους. Ο Δυτικός (αυτός που σηματοδοτεί την έξοδο από τη φεουδαρχία με τα στάδια της Γαλλικής Επανάστασης του Διαφωτισμού και της νεότερης εποχής) και ο ελληνικός, που έρχεται απ’ ευθείας από το ελληνικό κοσμοσύστημα της αρχαιότητας και συνεχίζει με τους ίδιους όρους στην περίοδο του Βυζαντίου και στη συνέχεια. Ο ένας επικράτησε και ηγεμόνευσε, ο άλλος ηττήθηκε. Και, εδώ ακριβώς υπεισέρχεται η περίπτωση του Ρήγα που μας επιτρέπει να συγκρίνουμε τα δύο παραδείγματα τα οποία αναφέρονται σε κοινωνίες εν ελευθερία, το παράδειγμα το ελληνικό και το παράδειγμα της αναγεννώμενης -όπως λέγεται- Ευρώπης, δηλαδή των ανθρωποκεντρικών θυλάκων, των θυλάκων της ελευθερίας, που άρχισαν να γεννιούνται σιγά σιγά και να αναπτύσσονται, να κινούν τη δυναμική των Δυτικών κοινωνιών μέσα στην απολυταρχία, στην κρατική δεσποτεία.

Ο Ρήγας, επέλεξε να στρέψει την προσοχή του από την Ρωσία στη Γαλλία. Και μάλιστα να διαλέγεται με τους πιο ριζοσπαστικούς πυρήνες της Γαλλικής Επανάστασης που ήταν οι Ιακωβίνοι. Αυτό, μας επιτρέπει να δούμε πόσο πολύ επηρεαζόταν από τους θιασώτες της ριζοσπαστικής εκδοχής (έχει σημασία ποιους επέλεξε να έχει συνομιλητές) και, για να δούμε ακριβώς ποια ήταν η δική του οπτική για τα πράγματα. Ήταν μεταπράτης των ιδεών -της έστω ριζοσπαστικής εκδοχής- της Γαλλικής Επανάστασης ή κάτι άλλο; Τι προτείνουν -όπως μας λένε οι ίδιοι οι μαθητές, οι σύντροφοι του Ρήγα- όταν συλλαμβάνονται στην Τεργέστη και ανακρίνονται από τις αυστριακές αρχές; Τους ρωτούν γιατί(;) εκθειάζουν τους Ιακωβίνους και το γαλλικό σύνταγμα (τη Γαλλική Επανάσταση). Και αυτοί απαντούν: διότι εμπνέονται -οι ίδιοι το λένε- από το σύνταγμα του Σόλωνα. Εμείς όμως, δεν υιοθετούμε το σύνταγμα του Σόλωνα, αλλά το σύνταγμα της δημοκρατίας (λένε).

Για να διευκρινίσω: Το σύνταγμα των Ιακωβίνων, είναι αυτό που επικρατεί σήμερα σε όλες τις χώρες του κόσμου. Δηλαδή, ένα μη αντιπροσωπευτικό και μη δημοκρατικό πολιτικό σύστημα. Που, στην πραγματικότητα, δίνει εκλογική νομιμοποίηση κι όχι ιδιοκτησιακή αναφορά -όπως ήταν η απόλυτη μοναρχία- σε αυτούς οι οποίοι ασκούν τις ίδιες αρμοδιότητες που είχε κι ο απόλυτος μονάρχης (μία εκλόγιμη μοναρχία). Αυτό, το διευκρινίζει η ίδια η επιχειρηματολογία, η λογική των ανθρώπων του Ρήγα. Αλλά το δηλώνει και το ίδιο το σύνταγμα του Ρήγα.

Τι προβλέπει το σύνταγμα του Ρήγα: (Για να δούμε με πόση αυτονομία διαπραγματευόταν τη δική του εκδοχή για την απελευθέρωση της χώρας σε σχέση με τους ριζοσπάστες της Γαλλικής Επανάστασης). Ο Ρήγας, προτείνει την δημιουργία μίας οικουμενικής κοσμόπολης. Δηλαδή την ανασύσταση του κράτους των Ελλήνων, το οποίο επικράτησε μετά τον Αλέξανδρο και που το γνωρίζουμε με καθαρό τρόπο στην περίοδο του Βυζαντίου. Αυτή η παρεξηγημένη περίοδος η οποία είναι λαμπρή στο πολιτειακό και σε πολλά άλλα μέρη. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι έχει πλήρη συνείδηση του γεγονότος ότι, οι Έλληνες στην περίοδο της τουρκοκρατίας ζουν σε αυτό που λέγεται κοινοτικό φαινόμενο, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά οι πόλεις-κράτη της αρχαιότητας όπως μεθαρμόστηκαν και προσαρμόστηκαν στην επόμενη περίοδο και που είναι το ζωντανό κύτταρο των κοινωνιών του ελληνισμού. Αυτό λοιπόν το γεγονός, με τη συνεκτίμηση επίσης του γεγονότος ότι η πόλις/το κοινό είναι συγχρόνως και δημοκρατικά συντεταγμένο (δηλαδή με όρους αυτοκυβέρνησης) είναι ο πυρήνας της σκέψης του Ρήγα. Ο Ρήγας δεν έχει μπροστά του όπως οι Ιακωβίνοι ένα επαναστατικό σχέδιο ανατροπής της φεουδαρχίας των δουλοπαροίκων για να δημιουργήσει πολίτες. Έχει μπροστά του πολίτες που αυτοκυβερνιόνται με όρους δημοκρατίας. Ποια είναι η διαφορά σε σχέση με το πολιτειακό πρόταγμα του Ρήγα -αυτής της δημοκρατικής κοσμόπολης- και του ιστορικού παρελθόντος; Έχει δύο μεγάλες διαφορές με το παρελθόν. Ότι θέλει σε όλες τις πόλεις-κοινά να εφαρμόζεται η δημοκρατία και όχι κατά τους εσωτερικούς συσχετισμούς και, από την άλλη μεριά, η κεντρική πολιτεία να μη συγκροτείται από τη μητρόπολη (Κωνσταντινούπολη στην περίοδο του Βυζαντίου) αλλά από το σύνολο των πολιτών της επικράτειας. Δείτε στο πολιτικό επίπεδο τη διαφορά, για να συγκρίνουμε και με το σημερινό παράδειγμα το πρόταγμα του Ρήγα. Ο Ρήγας θεωρεί ότι η βουλή και η κυβέρνηση είναι νομοπαρασκευαστικά όργανα σε μια νομοθετική διαδικασία στην οποία αποφασίζει σε πρώτο και τελευταίο βαθμό -όπως έχει τη νομοθετική πρωτοβουλία επίσης- ο λαός. Ο αυτοκράτορας λαός! Μας λέει και τις διαδικασίες μέσα από τις οποίες θα συντελεστεί αυτό το γεγονός. Επίσης, στο επίπεδο της οικονομίας, προτείνει ένα συμβιβαστικό σημείο σεισάχθειας, που, κατατείνει με την απελευθέρωση στο να διαγράψει οτιδήποτε έχει να κάνει με δάνεια ατόμων ή κοινών που έχουν υπερβεί σε επίπεδο τόκων το ίσο μέρος του κεφαλαίου κι αυτό, για να δώσει μία νέα εκκίνηση στην οικονομία. Όπως επίσης δέχεται την εταιρική οικονομία κι όχι την ιδιοκτησία του συστήματος από αυτόν που κατέχει το κεφάλαιο. Είναι το εταιρικό σύστημα που επικράτησε από τους ελληνιστικούς χρόνους και ιδίως έγινε καθεστώς στην περίοδο του Βυζαντίου και, κατηργήθη δυνάμει αυτού η δουλεία. Αυτό λοιπόν το σύστημα και πολλά άλλα όπως η έννοια του κοσμοπολίτη -που είναι θεσμική ιδιότητα του πολίτη της πόλης/του κοινού στο επίπεδο της συνολικής επικράτειας που είναι η κοσμόπολη κι όχι αυτό που θεωρείται σήμερα, δηλαδή η απελευθέρωση από την θεσμική ιδιότητα του πολίτη- είναι το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται ο Ρήγας. Θα ερωτηθώ: Είναι επαναστατικό το σχέδιο αυτό; Σε σχέση με τον ελληνισμό και τα βιώματά του όχι. Μόνο στο εθνικό επίπεδο. Να φύγουν οι Οθωμανοί και να προσαρμοσθεί στο κεντρικό πολιτειακό σύστημα (στις πραγματικότητες της δημοκρατίας) και συγχρόνως να αποκαθαρθεί το σύνολο του ελληνισμού από τις αγκυλώσεις της οθωμανικής δεσποτείας. Αλλά η βάση είναι αυτή. Συγχρόνως, δεν υιοθετεί το πρόταγμα των Δυτικών για την ομοιογένεια, δηλαδή την εξαφάνιση του διαφορετικού όπως συμβαίνει ακόμα και σήμερα στις διάφορες εθνικές κοινότητες από τη Γαλλία μέχρι την Τουρκία μέχρι όλον τον κόσμο. Είναι υπέρ της πολυσημίας. Αναγνωρίζει την εθνική στέγη που ανάγεται στον ελληνισμό (η ελληνική ταυτότητα) αλλά συγχρόνως, αποδέχεται την αυτονομία των επί μέρους εθνοτικών κι όχι εθνικών ομάδων που θεωρεί ότι έχουν αυτή τη στέγη την ελληνική, τη γλώσσα και την εκπαίδευση και τις αξίες. Και, στο πλαίσιο αυτό αποδέχεται ακριβώς ότι μπορούν όλοι να στεγαστούν σε αυτήν την κοσμοπολιτειακή οντότητα και να έχουν τις εσωτερικές ελευθερίες οι οποίες αρμόζουν στον ελληνικό κόσμο.

Βλέπετε δηλαδή ότι, η διαφορά μεταξύ αυτού που είναι το Δυτικό παράδειγμα που ζούμε σήμερα κι αυτού που είναι το ελληνικό παράδειγμα το οποίο υπόσχεται ο Ρήγας, είναι τεράστια. Ο Ρήγας θέλει αποκατάσταση της κοσμοπολιτειακής οικουμένης. Δεν θέλει να φτιάξει εκ του μηδενός πολίτες διότι πολίτες είναι -και μάλιστα όχι υπήκοοι- αλλά, πολίτες με την έννοια της δημοκρατίας. Συγχρόνως πρέπει να πω ότι, το πρόταγμα του Ρήγα δεν είναι ουτοπικό. Γιατί πολλοί θα λέγανε ότι, “Ναι αλλά πώς μπορεί να γίνει, αφού ούτε και σήμερα δε μπορεί να γίνει αυτή η δημοκρατία; Αφού δεν τη διεκδικεί κανείς”; Αυτό είναι λάθος! Ήταν βίωμα του ελληνικού κόσμου της εποχής ως ιστορική πραγματικότητα, την οποία έζησε μέχρι την οθωνική περίοδο. Επομένως, το πρόταγμα του Ρήγα, η ελληνική δημοκρατία του Ρήγα όπως προβάλλει, δεν απέτυχε επειδή ήταν ουτοπική, αλλά διότι ηττήθηκε ο ελληνισμός στην Επανάσταση. Αυτή η συντριπτική ήττα του ελληνισμού κάνει και τη διαφορά της προ-επαναστατικής περιόδου ή της περιόδου που αφορά τον μείζονα ελληνισμό έξω από το κράτος και, του νεοελληνικού κράτους. Μας επιτρέπει δηλαδή, να σκεφθούμε από πού ερχόμαστε και πού καταλήξαμε. Τι είναι αυτό το οποίο καθιέρωνε τον ελληνικό κόσμο υπό καθεστώς οθωμανικής εθνικής κατοχής να ηγεμονεύει ουσιαστικά σε τρεις αυτοκρατορίες οικονομικά και πολιτικά και να έχει διανοητική από κάθε άποψη αυτονομία ως προς τον τρόπο της σκέψης και της διαχείρισης των υποθέσεών του και, πού καταλήξαμε σήμερα.

Θα σας επικαλεστώ δύο παραδείγματα τα οποία έχουν πολύ μεγάλη σημασία για να γνωρίζουμε το τις πταίει και πού υπάρχει η λύση. Το ένα αφορά ένα υπόμνημα ενός Γάλλου προξένου στη Λεμεσό. Δηλώνει ο Γάλλος πρόξενος στις γαλλικές αρχές, ότι είναι επείγον -κι αυτή είναι η ουσία του Ανατολικού ζητήματος (1878)- να θρυμματίσουμε την οθωμανική αυτοκρατορία σε μικρά εθνικά κράτη, διότι διαφορετικά είναι προδιαγεγραμμένο ο ελληνικός κόσμος οικειοποιηθεί την οθωμανική αυτοκρατορία (αυτό άλλωστε ήταν και το πρόταγμα του Ρήγα και των άλλων έναν αιώνα πριν) και να δημιουργήσουν ένα κράτος που θα είναι ισάξιο των δυνάμεών του, αλλά δυσανάλογα μεγάλο για τις δικές μας βλέψεις για την ηγεμονία του κόσμου. Και από την άλλη μεριά, ο θαυμασμός σε ένα κείμενο/άρθρο του Ντοστογιέφσκι την ίδια περίοδο, τέλος του 19^ου αιώνα, που διαλογίζεται για το ποιον δρόμο πρέπει να επιλέξει η Ρωσία. Και απαντά, ότι, έχουν τον γερμανικό ή τον ελληνικό (δεν επικαλείται άλλον). Αλλά, ο γερμανικός που είναι αυτός των Γερμανών -δηλαδή ενός άξεστου λαού που έχει πολλά αρνητικά χαρακτηριστικά δεν τους ενδιαφέρει. Να επιλέξουμε -λέει- τον ελληνικό δρόμο. Διότι είναι έμποροι, είναι αστοί, είναι πολιτισμένοι, έχουν αισθητική, έχουν πάρα πολλά καλά στοιχεία. Αλλά, κάνει και μια υποσημείωση (είναι η εποχή του πανσλαβισμού). Τέλειωσε -λέει- η εποχή που οι Έλληνες είχαν τη δυνατότητα να ελέγξουν τα πολιτικά πράγματα της Ρωσίας και να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη. Τώρα τη θέλουμε για τον εαυτό μας.

Αυτό, δείχνει ακριβώς, ότι όταν διαλογιζόμαστε σήμερα τις πταίει για τη σημερινή κατάντια της ελληνικής χώρας και, προσάπτουμε στις κληρονομιές μας τις πραγματικότητες αυτές, κάτι δεν πάει καλά. Επιδιώκουμε δηλαδή να δώσουμε σε λάθος ασθενή το φάρμακο γι’ αυτό το οποίο συμβαίνει. Γι’ αυτό και επί δύο αιώνες δεν έχει γίνει κατορθωτό αυτό το κράτος να κάνει την παραμικρή θεραπεία. Να προσαρμοστεί -έστω- στο πρότυπό του, στην εκλόγιμη μοναρχία της Ευρώπης. Εν ολίγοις, και τελειώνω, το κράτος αυτό δημιουργήθηκε στο όνομα του εξευρωπαϊσμού, ως ένα θνησιγενές και διαλυμένο κοινωνικά μόρφωμα κι ως προτεκτοράτο υπό καθεστώς εθνικής κατοχής –ακόμη- γιατί οι Έλληνες ήταν… "αναρχικοί" και δεν μπορούσαν να κυβερνηθούν. Δηλαδή, στο όνομα της προόδου κατηργήθη η δημοκρατία σε επίπεδο κορυφής, για να επιβληθεί η απόλυτη μοναρχία (η κρατική δεσποτεία) και η πρώτη πράξη αυτής της κρατικής δεσποτείας της οθωνικής που είχε και στρατό κατοχής όπως ξέρουμε, ήταν να καταργήσει με έκφραση απέχθειας τα κοινά και τη δημοκρατία μέσα στα κοινά. Διότι δεν μπορεί -λέει- αυτός ο "εγωπαθής" ο "αγράμματος" -και άλλα τινά που στόλισαν τον κοινό λαό- να ασκεί αυτό το ευγενές λειτούργημα της πολιτικής. Το να είναι η πολιτική υπεράνω του νόμου -αυτό που ο Ρήγας βεβαίως το απέρριπτε μετά βδελυγμίας διότι είχε επίγνωση τι λέει ο Αριστοτέλης, ότι αυτοί που διαπράττουν τα μεγάλα αδικήματα και συλλογικά πρέπει να τιμωρούνται αυστηρότερα από τους άλλους- αυτό το παράδειγμα λοιπόν, καθιερώθηκε ως στίγμα δημοκρατικής αναφοράς της κοινωνίας. Το να είναι δηλαδή η πολιτική τάξη (άρα το πολιτικό σύστημα) υπεράνω του νόμου. Αυτό λοιπόν το φαινόμενο είναι που σήμερα ταλανίζει. Δηλαδή, η διάρρηξη της σχέσης μεταξύ κοινωνίας και πολιτικής που ταλανίζει το ελληνικό πολιτικό σύστημα. Διότι οτιδήποτε δεν εξαναγκάζεται στον τρόπο του πολιτεύεσθαι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, οδηγείται στην αυτονομία. Όταν καταργήθηκε λοιπόν η θεσμιμένη συλλογικότητα της ελληνικής κοινωνίας τι συνέβη; Ο πολίτης έτρεχε να βρει τον πολιτικό διότι αυτός είχε την αρμοδιότητα κι όχι ο δήμος. Αποτέλεσμα, ήταν ότι η πολιτική έπαψε να έχει αναφορά στη συλλογικότητα και είχε αναφορά στην πελατειακή σχέση.

Το δεύτερο και μεγάλο ρήγμα με τον ιστορικό ελληνισμό, είναι το γεγονός ότι αυτή η πολιτική τάξη δεν θέλησε ποτέ (το πολιτικό σύστημα δηλαδή που καλλιεργεί αυτό το γεγονός) δεν θέλησε ποτέ να δεχθεί στους κόλπους του την ελληνική οικουμενική αστική τάξη. Γι’ αυτό και βλέπουμε σήμερα να ιστορείται ο ελληνισμός δυνάμει των πεπραγμένων του κράτους και όχι το κράτος δυνάμει των πεπραγμένων του ελληνισμού. Η διαφορά είναι τεράστια! Και η ευθύνη της διανόησης γι’ αυτό είναι επίσης κολοσσιαία!

Αν λοιπόν θέλουμε να δούμε τον Ρήγα, θα τον δούμε στα εξής επίπεδα: Πρώτον, στο γεγονός ότι εισηγείται ένα παράδειγμα δημοκρατικής πολιτείας στη μεγάλη κλίμακα κι όχι απλώς στην πόλη. Πράγμα που σημαίνει ότι διακρίνει την μετάβαση από τις πόλεις, τις κοινωνίες των πόλεων που ζούσαν την εποχή, στη μεγάλη κλίμακα των κρατών εθνών. Δεύτερον, στο γεγονός ότι διδάσκει ακόμα και σήμερα το μέλλον. Με ποια έννοια διδάσκει το μέλλον; Μας λέει ότι, όσο περισσότερο αυτονομούνται οι αγορές (η οικονομία δηλαδή μεθαρμώζεται και γίνεται σύστημα που δεν έχει σχέση άμεση με την παραγωγική βάση μέσα στη χώρα) τόσο οι κοινωνίες για να αντισταθμίσουν την δύναμη της οικονομίας, επιδιώκουν να μπουν στην πολιτική ως θεσμικοί παράγοντες για να είναι αναγκαίοι οι εταίροι στη λήψη των αποφάσεων. Αυτό είναι οφθαλμοφανέστατο μέσα στην λογική της ίδιας της ελληνικής δημοκρατίας δηλαδή του συντάγματος του Ρήγα, αλλά προκύπτει κι από τη σημερινή πραγματικότητα. Ξέρετε, οι αγορές (η οικονομία) έχουν μεταβεί στο μέλλον και έχουν αποκτήσει αυτό που έχει και η πολιτική τάξη. Δηλαδή αυτορρύθμιση. Άρα, μη υπαγωγή σε ένα κράτος δικαίου. Ενώ οι κοινωνίες παραμένουν δέσμιες στο διατακτικό του Διαφωτισμού, δηλαδή των Ιακωβίνων που τότε θεωρούνταν επαναστάτες. Με άλλα λόγια, παραμένουν στην ιδιωτεία και αναμένουν μέσα από τους συσχετισμούς του δρόμου και όχι μέσα από τη διαδικασία λήψεως των αποφάσεων να επηρεάσουν τα πολιτικά πράγματα.

Αυτή η διδαχή του Ρήγα είναι νομίζω κρίσιμη, όχι μόνο για την ελληνική περίπτωση για να ξέρουμε την αιτία της ελληνικής κακοδαιμονίας που είναι το αναντίστοιχο και προ-πολιτικό κράτος προς τη δημοκρατική ανάπτυξη της ελληνικής κοινωνίας που έχει κληρονομήσει, αλλά και για το σύνολο πια του δυτικού κόσμου. Επομένως, είναι ένα παράδειγμα το οποίο χρίζει περεταίρω μελέτης υπό αυτό το πρίσμα και μέσα από το παράδειγμα της μελέτης του Ρήγα, της ανασυγκρότησης και της ανάκτησης του ελληνικού παραδείγματος το οποίο είναι το μόνο που διδάσκει την πρόοδο και όχι οι αναφορές στον όποιον Διαφωτισμό. Διαφωτισμός, στην ελληνική πραγματικότητα δεν υπήρξε. Ο Διαφωτισμός αφορά στη Δύση που ήταν η σκέψη που είχε να κάνει με το πώς από τη φεουδαρχία θα μεταβούμε σε ένα κράτος που θα είναι λιγότερο απολυταρχικό με την ατομική και μόνο ελευθερία και ορισμένα κοινωνικοπολιτικά δικαιώματα. Εδώ έχουμε πνευματική απογείωση. Διότι δεν έχουμε μετάβαση από τη φεουδαρχία. Είναι το άλλο παράδειγμα μεταφοράς του κόσμου που απέτυχε, από τον ελληνικό ανθρωποκεντρικό κόσμο της μικρής κλίμακας των πόλεων, στη μεγάλη κλίμακα των κρατών-εθνών που ζούμε σήμερα.

Σας ευχαριστώ.

Γ. Κοντογιώργης - Ο Ρήγας, η εποχή του και το μέλλον του σύγχρονου κόσμου - 18.6.2016

https://www.youtube.com/watch?v=TRkwj-vvxaE