Πώς γράφεται η Ιστορία; (Αρχείο ΕΡΤ, 1983)

Νίκος Σβορώνος:

 

Στο γενικό αυτό ερώτημα "Πώς γράφεται η Ιστορία", καθώς καταλαβαίνετε η απάντηση (και μάλιστα η σύντομη απάντηση) δεν είναι εύκολη. Δεν ξέρω κι αν είναι δυνατή. Εν πάση περιπτώσει, ας πούμε ορισμένες γενικές -τουλάχιστον- αρχές, ή ακόμα καλύτερα, τουλάχιστον πώς εγώ ο ίδιος προσπαθώ να γράψω την Ιστορία.

Πρώτα-πρώτα η Ιστορία δεν γράφεται χωρίς πηγές. Δεύτερον, οι πηγές αυτές πρέπει να ελέγχονται. Να ελέγχεται η γνησιότητά τους, η ακριβή τους χρονολόγηση και, ένα σωρό άλλα πράγματα για τα οποία υπάρχει ολόκληρη τεχνική που αποτελεί τους διαφόρους βοηθητικούς κλάδους της Ιστορίας. Τρίτον, οι πηγές δεν μιλούνε μόνες τους. Δεν δίνουν παρά, απαντήσεις σε ερωτήματα τα οποία τους βάζει ο ιστορικός. Και, τα ερωτήματα αυτά που δημιουργούνται στο κεφάλι του ιστορικού, δεν βγαίνουν από τον ουρανό. Προέρχονται από μία θεώρηση -μια θεωρεία της Ιστορίας- στην οποίαν ο ιστορικός έχει ήδη βάλει από πριν τα ερωτήματα και, η θεωρεία αυτή είναι πείρα δουλειάς ιστορικών αιώνων. Πάρα ταύτα, ο ιστορικός πηγαίνει πλέον εις τις πηγές του, βάζει τα ερωτήματα αυτά στις πηγές του, για να ελέγξει ακριβώς τα ίδια του τα θεωρητικά εκ των προτέρων σχήματα, τα οποία στο βάθος δεν είναι "εκ των προτέρων". Εκεί, εάν είναι πραγματικά επιστήμονας o ιστορικός, είναι έτοιμος να διορθώσει την προβληματική του, να πλουτήσει την προβληματική του εμπνεόμενος από τα ίδια τα γεγονότα, να αλλάξει και να διορθώσει τις ίδιες του τις θεωρητικές προϋποθέσεις.

Για να μην πολυλογούμε γύρω από αυτό το πολύπλοκο και βασικό πρόβλημα του ιστορικού, θα λέγαμε το εξής: Ότι, ο ιστορικός ξέρει πως τα αίτια που κινούν την Ιστορία είναι πολλαπλά. Το πρόβλημά του είναι από εκεί και πέρα διπλό. Να ιεραρχήσει τους ιστορικούς παράγοντες. Να βρει το "ειδικό βάρος" -θα έλεγα- του καθενός. Και, δεύτερον, να μη μείνει σε ορισμένες γενικότητες "πασπαρτού" που μπορεί να εφαρμόζονται παντού και πάντα, αλλά να μελετήσει τις συγκεκριμένες διαδικασίες με τις οποίες μεταβαίνει ένα πολιτικό, κοινωνικό, γενικότερα ιστορικό καθεστώς σε ένα άλλο. Δηλαδή, να καθορίσει τις συγκεκριμένες διαδικασίες οι οποίες δημιουργούν τις ιστορικές δομές. Αυτό είναι η αντικειμενικότητα της Ιστορίας. Τα υπόλοιπα, η αξίωση της απλής περιγραφής των γεγονότων έξω από κάθε ερμηνευτική διάθεση, είναι κατά τη γνώμη μου απλώς ένα άλλοθι. Αυτό δεν είναι Ιστορία και ούτε αυτό είναι δυνατόν. Γιατί και σε κάθε περιγραφή -οσονδήποτε και να είναι πλήρης- υπάρχει μέσα -συνειδητά ή ασυνείδητα- το πρόβλημα της επιλογής. Και ας σταματήσουμε εδώ. Εγώ αυτήν τη διάθεση δεν τη λέω αντικειμενικότητα, τη λέω αντικειμενισμό, ο οποίος είναι ένα είδος άλλοθι.

Ο ιστορικός κατά τη γνώμη μου οφείλει να εξηγήσει και να ξέρει ότι η εξήγησή του είναι προσωρινή, είναι η εξήγηση που η εποχή του του επιτρέπει να δώσει, να ξέρει ότι μία άλλη εποχή και μια άλλη έρευνα μπορεί να προχωρήσει την εξήγηση αυτή πάρα πέρα και μπορεί να προσθέσει καινούρια στοιχεία. Και να γνωρίζει επιτέλους, ότι κάθε του πρόταση υπόκειται πάντοτε στον έλεγχο ενός άλλου ερευνητή και, στον έλεγχο γενικότερα μιας προβληματικής που θα επιβάλει μια άλλη εποχή μιας πιο πλούσιας προβληματικής. Αυτό είναι η ουσία της αντικειμενικότητας στην Ιστορία. Όλα είναι σχετικά.

Οι δυο βασικές ιστορικές τάσεις -οι σημερινές- από αυτήν την άποψη, είναι αυτό που λένε "ιδεαλιστική" τάση στην Ιστορία και, η δεύτερη είναι η "μαρξιστική" τάση στην Ιστορία. Η πρώτη (στην ιεράρχηση των παραγόντων) θεωρεί ότι ο βασικός ιστορικός παράγοντας είναι η ιδεολογία γενικότερα, ο μαρξισμός θεωρεί ότι το βασικό κίνητρο της Ιστορίας είναι η υλική ζωή του ανθρώπου (δηλαδή ο τρόπος παραγωγής και τα μέσα παραγωγής) ο οποίος βρίσκεται σε "τελευταία ανάλυση" -όπως είναι η έκφραση που τέλος πάντων που ελάνσαρε ο Μαρξ και που η έννοιά της ακόμα δεν έχει κατά τη γνώμη μου απολύτως κατανοηθεί- ότι σε τελευταία ανάλυση λοιπόν, πίσω, στη βάση κάθε ιδεολογίας, βρίσκεται η ίδια η υλική ζωή του ανθρώπου. Αυτές είναι οι δύο τάσεις. Το πρόβλημα όμως που αρχίζει και, που, κυρίως οι αντίπαλοι του μαρξισμού δεν έχουν κατανοήσει, είναι το πρόβλημα (όπως το θέτει ο μαρξισμός) της σχέσης ανάμεσα στα δύο αυτά κίνητρα -τα λέω βασικά κίνητρα της Ιστορίας: από τη μια μεριά η υλική βάση/τρόπος/μέσα παραγωγής και, το εποικοδόμημα, το πολιτιστικό στη γενικότητά του εποικοδόμημα. Εγώ ανήκω στη σχολή -όπως και, όλα μου τα βιβλία, από τα πιο τεχνικά ως τα πιο γενικά- στηρίζονται στη μαρξιστική σκέψη. Η προσπάθειά μου ακριβώς είναι, να δω σε κάθε εποχή ποια είναι κατά τη γνώμη μου η πραγματική λειτουργία των δύο αυτών βασικών παραγόντων, ξέροντας ότι, όταν γράφει κανείς ιστορία συγκεκριμένου χώρου και συγκεκριμένης εποχής, πρέπει να έχει υπόψη του ότι από τη μία μεριά δρουν οι υλικοί παράγοντες κι από την άλλη δρα το σχηματισμένο ήδη από αιώνες εποικοδόμημα το οποίον πολλές φορές ανεξαρτητοποιείται και γίνεται κύριος παράγοντας της Ιστορίας, που με τη σειρά του επηρεάζει την εξέλιξη των υλικών παραγόντων και που, με ένα είδος σύνθεσης συντελείται ακριβώς η μεταβολή. Η πρόοδος -η πρόοδος με την πρώτη σημασία της λέξης, όχι με την ηθική σημασία της λέξης- ή το προχώρημα της ιστορικής ζωής. Και, -όπως είπα και στην αρχή- αυτές είναι που θεωρώ, αυτές τις συγκεκριμένες μεθοδεύσεις, τις συγκεκριμένες διαδικασίες που αποτελούν και που εκφράζουν, με τις οποίες γίνεται ακριβώς αυτή η μεταβολή και που δημιουργούν τις ιστορικές τομές. Έτσι μόνον μπορεί να εξηγήσει κανείς τις μεταβολές αυτές. Τώρα, ως ποιο σημείο θα τις κρίνει κανείς αυτό εδώ είναι άλλο πρόβλημα. Εγώ έχω την τάση να ανήκω στους ιστορικούς εκείνους όπου θεωρούν ότι το έργο της Ιστορίας είναι να εξηγεί και όχι να αξιολογεί.

Απομαγνητοφώνηση, Ελένη Ξένου.

Πώς γράφεται η Ιστορία; (Αρχείο ΕΡΤ, 1983)